مهرنوش دژم-روزنامه نگار و دانشجوی دکترای ادبیات: اینکه خودمان را به کوچه ­ی علی چپ بزنیم و در جهان امروز، مخاطبان شبکه ­های ماهواره ­ای را نادیده بگیریم، بیشتر آب در آسیاب آن­ ها ریخته ­ایم که نوروزمان را با دلقک بازی و شمارش معکوس و به شیوه ی غربی آغاز می­ کنند و بدون هیچ دلیل علمی و تنها از سر نادانی و بیسوادی، ارزش دانش و هنرمندی سعدی بزرگ، استاد مسلم سخن پارسی را در یک برنامه ی بی مقدار با استدلالی بی مقدارتر، زیر سوال می­برند. از سوی دیگر وقتی صدا و سیمای داخلی که باید پاسدار فرهنگ و زبان پارسی باشد، با گریم و اجرایی مضحک و سخنان ضعیف و بی­ محتوای بازیگر نقش سعدی، او را به ظاهر مهمان شبکه می کند و با توجه نکردن به بافت دیالوگ ها و نسنجیدن پرسش و پاسخ ها جایگاه این شاعر و نویسنده­ ی برجسته­ ی ایرانی را به بازی می­ گیرد، دانسته یا ندانسته تیشه به ریشه­ ی زبان و فرهنگی می­زنیم که خود در معرض آسیب­ های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی بسیار است. خرده گیران شاید پرداختن به این مساله را جدی نگیرند اما تجربه نشان داده، تاثیر این سخنان بی اساس و عملکرد دور از خرد از رسانه های تصویری،  بخاطر نوع مخاطب شبکه های تلویزیونی و فراگیری آن، بیش از سال ها تعلیم و تربیت و قلم زدن، به نام نامی بزرگان است.

این دو مقوله گرچه در زمان خود که مصادف با نوروز ۹۸ بود،  واکنش عظیم شبکه­های اجتماعی را به دنبال داشت، اما کمتر به جایگاه سعدی برای نقد این گونه نگاه عوامانه به بزرگان و مفاخر ایرانی و نمایش مضحک نقش پردازی بازیگر، در جایگاه مصاحبه شونده­ ای چون استاد سخن پارسی، پرداخته شد. اکنون که در تقویم ایرانی امروز را روز سعدی بزرگ نام نهاده اند، مجالی فراهم شده تا به زبانی ساده و به اختصار جایگاه او را مورد بررسی قرار دهیم.

فقاهت، فلسفه، کلام، اخلاق، عرفان، سیاست و تصوف وقتی با شاعری، شوریدگی، شیرین کلامی، نظربازی، رندی، نکته پردازی و لطیفه گویی همراه شود، هنرمند و ادیبی یکه تاز در نظم و نثر را خلق می کند که نام او مصلح الدین سعدی شیرازی است.

خلاقیت سعدی در استفاده از دانش ادبی، یکی از برجستگی­ های او در به نمایش گذاشتن قدرت سخنوری است. نثر سعدی در زمانی متولد می شود که غلبه ی آثار منثور فارسی با نثر فنی و متکلفانه بود، اما او نه تنها از این شیوه ی پر طمطراق و فاضل مآبانه پیروی نکرد، بلکه با در هم آمیختن نثر آهنگین و نثر مقامه نویسی که پیش از او رایج بود، سبکی جدید را خلق کرد و روح هنری خود را در آن دمید تا نقطه ی عطفی در تاریخ نثر فارسی به ثمر برسد. این رویکرد نه تنها از بعد هنری و خلق روش سهل و ممتنع اهمیت داشت، بلکه جلوی انحطاط نثر فارسی را گرفت و ظرفیت های سادگی در عین شیوایی زبان فارسی را بازیابی نمود. تقلید بارز از روش سعدی در آثار فراوانی که در طول قرنها به پیروی از گلستان نوشته شد، آشکار است اما این سبک به طور عمومی نیز مورد تقلید و تاثیر پذیری در نثر پس از او واقع شد و زبان فارسی را از رفتن به بیراهه هایی ویرانگرتر بازداشت.

خلاقیت سعدی تنها به نثر گلستان معطوف نمی شود. او در شعر و نظم نیز خلاق و تولید کننده ی سبک و سیاق است. این شاعر شیرازی با فاصله گرفتن از قصاید مدحی از ظرفیت این قالب برای بیان مضامین اخلاقی، انسانی و تعلیم و تربیت بهره برد و در مدح نیز پای خود را از میدان اخلاق و انصاف بیرون ننهاد. از این رو رویکری را در ادب فارسی بنیاد نهاد که ظرفیت قصیده را برای آموزش مورد بهره برداری قرار داد.

روی دیگر شعر سعدی غزلیات اوست. همانطور که غزلیات مولانا اوج غزل عارفانه  و غزلیات حافظ اوج غزل عاشقانه ـ عارفانه ی فارسی است، غزلیات سعدی را نیز  به عنوان اوج غزل «عاشقانه ی» ادب فارسی می شناسیم. همان روش سهل و ممتنع که در نثر گلستان سعدی ظهور کرد، در غزل عاشقانه ی او نیز راه یافت و با این ترفند به شیواترین شکل ممکن، عشق زمینی و حسن معشوق زمینی را به هم آمیخت و به تصویر کشید.

از بوستان هم به همین سادگی نمی توان گذشت، چرا که جهان آرمانی سعدی را با خود یدک می کشد. در این مثنوی اخلاقی ـ عرفانی نوع ادبی حکایت، دستمایه ی کار افصح المتکلمین قرار گرفته و اندیشه های والای بشری در آن نمود یافته است.

شاید اشاره به این نکته نیز جالب باشد که آرایه ی ادبی «ارسال المثل» که کاربرد ضرب المثل در نثر و نظم آثار شعرا و نویسندگان فارسی را مورد بررسی قرار می دهد، در بسیاری از موارد در مورد آنچه ما به عنوان ضرب المثل می شناسیم و در آثار سعدی به کار رفته است، قابل بازیابی نیست. چرا که این عبارات و جملات در اصل از آثار سعدی گرفته شده و تبدیل به ضرب المثل در میان مردم در طول عصرها و نسل ها گردیده است. این موضوع هم نشان از زبان و گفتار شیرین سعدی دارد، هم نشانه ی گزیده گویی، ایجاز  و زیبایی شناسی کلام اوست و هم اقبال عمومی به آثار او را در طول دوره های متعدد نشان می دهد. از این رو جملات و عبارات برجسته ی نظم و نثر او در دهان مردم باقی مانده و تبدیل به ضرب المثل شده است.

بنابر آنچه گفته شد بخاطر درون مایه ی متنوع و پیچیده در عین سادگی است که آثار شیخ مصلح الدین از منظر اجتماع، اندیشه، اخلاق، عشق، تربیت، روان شناسی، دین پژوهی، سیاست، هنر، زیبایی شناسی، مردم شناسی و بسیاری ابعاد دیگر در پژوهش های مدرن و کهن مورد تدقیق قرار گرفته است و همچنان ظرفیت پژوهش و بازخوانی به روش های جدید را داراست.

آوازه ی سعدی و تاثیر آثار او نه تنها در آثاری چون، روضه ی خلد خوافی، بهارستان جامی، منشات قائم مقام فراهانی، التفاصیل توللی، غزلیات شهریار و… انعکاس یافته است، بلکه تاثیرِ در زمانیِ شگرفی بر آثار همزمان با او و نزدیک به او نیز داشته است؛ از جمله تاریخ وصاف الحضره که تنها نه سال پس از وفات سعدی به رشته ی تحریر در آمده به ابیات و عبارات او آراسته است. موضوع حتی به اینجا نیز ختم نمی شود و آوازه ی سعدی و رد پای تاثیر او بر برخی شاعران فرانسوی غیر قابل انکار است، که این موضوع در کتابی با عنوان «از سعدی تا آراگون» مورد بررسی قرار گرفته است. لازم به توضیح است که بسیاری از مکتب های ادبی غرب از فرانسه آغاز شده و این کشور مهد ادبیات غرب محسوب می شود.

سعدی که تحصیل کرده ی مدارس نظامیه است با وجود جهان بینی و نوع تربیت این دانشگاه در قرن هفتم که هدف آن تربیت عالمان حکومتی و توصیه گران وابسته به حکومت خلفا بود و خروجی آن را علمای قشری و متعصب شامل می شد، در دام و دامنه ی دگماتیسم پرورش دهندگان و پرورش یافتگان این مکتب اسیر نماند و با تلفیق فرهنگ اسلامی، روح ایرانی و تجربیات و استعداد خلاق خود، جایگاهی متفاوت برای خود فراهم آورد. این فراغت بال و آزادی اندیشه از محتوای آثار سعدی به خوبی آشکار است. دکتر سید جعفر شهیدی در باب جایگاه او در کتاب «ذکر جمیل سعدی» می گوید: « همچنان پوشیده است که چرا از این گروه بزرگ که به نام شاعر معروف بودند و با درگاه بزرگان شناسا و مانوس، هر چه می بینیم تملق، فروتنی و ذلت و گدایی است، تنها بزرگ منشی و حق گویی را در سخن سعدی می یابیم».

در تاکید بر اهمیت و جایگاه سعدی در ادبیات فارسی و نقش او در بازیابی و ماندگاری زبان و اندیشه ی تاریخی ایرانیان همین بس که نمی توان در یک نوشتار به درستی آن را انعکاس داد. این پایگاه برشمرده شده در این متن، تنها نگاهی گذرا برای پاسداشت مردی است که همزمان در دایره ی کج سلیقگی برنامه سازان غیر متخصص و بی قید در داخل و خارج از کشور مورد بی مهری و بی ملاحظگی قرار گرفت و دردآور آنکه برای جماعت ایرانی دور از مطالعه، واکنش های موافقی نیز به دنبال داشت و یا پرسش هایی در پی آورد.

امروز، مصادف با «اول اردیبهشت ماه جلالی»، روز بزرگداشت سعدی شیرین سخن، خواندن یک حکایت از بوستان، یک حکایت از نثر گلستان و یک غزل از عاشقانه های سعدی را در برنامه ی روزانه بگنجانیم، باشد که اندکی به گنج حضور او در تاریخ ادبیات و فرهنگ ایران بیاندیشیم.